In 1963 werd Eichmann in Jerusalem: a Report on the Banality of Evil gepubliceerd. Hanah Arendt, een uit Duitsland gevluchte Joods-Duitse filosofe, onderzoekt hierin het denken en oordelen dat geleid heeft tot het radicale en absolute kwaad van de Endlösung. Haar conclusie was toen, en is nog steeds, ontluisterend. Niet zozeer de kwade bedoelingen van duizenden individuen hebben de holocaust mogelijk gemaakt, maar de afwezigheid van kritisch denkvermogen en het kritiekloos volgen van de bevelen van hogerhand. Duizenden vlijtige ambtenaren als radertjes in de grote bureaucratische vernietigingsmachine. Arendt zag in Jeruzalem geen gruwelijk monster, maar een onbetekenend persoontje met hoogstens een organisatorisch talent . Geen demon waar het kwaad van afdruipt, geen man die zijn vrouw slaat en zijn hond aait, maar gewoon een ambtenaar die vergadert over een offerte, een planning of een logistiek ontwerp. Lees de notulen . Tot op het laatst voelde Eichmann, en tienduizenden collega’s met hem, zich niet verantwoordelijk voor de uitkomsten van de organisatie waarvan ze onderdeel waren. Maar zonder die organisatie had Hitler zijn krankzinnige plannen niet op die schaal uit kunnen voeren.
Gelooft u dat die generatie Duitsers en Oostenrijkers een genetische dispositie had om kritiekloos gruweldaden uit te voeren of te organiseren? Dat er ineens een hele generatie psychopaten was gebaard? Maar als het niet een genetische kwestie is wat is het dan wel? Waarom gaan doodgewone mensen zich gedragen als beulen? Kan het ons ook overkomen?
In 1971 werd het inmiddels wereldberoemde Stanford Prison experiment uitgevoerd. De centrale vraag: Wat gebeurt er als je ‘goede’ mensen in een ‘boosaardige’ omgeving plaatst? Vantevoren op stabiliteit getoetste psychologie studenten werden willekeurig in twee groepen verdeeld. De ene groep werd cipier, de andere gevangene. Psycholoog Philip Zimbardo had er twee weken voor uitgetrokken, maar moest het experiment na 6 dagen afbreken. De zogenaamde cipiers waren zich in die korte tijd als machtswellustige sadisten gaan gedragen, bij de vrijwillige gevangenen was het aanvankelijke verzet gebroken en gedroeg iedereen zich volgzaam en compliant, hun identiteit ontnomen. Een aantal gevangenen draaide binnen een paar dagen door en werd vervangen door reserve studenten. Intussen hadden de cipiers de omstandigheden zo ingericht dat hun te verwachten verzet direct in de kiem gesmoord kon worden. De methodes die ze introduceerden leken en lijken in veel opzichten op de methodes die in echte gevangenissen en in de concentratiekampen gebruikt werden. Binnen 36 uur hadden ze begrepen dat psychisch geweld effectiever was dan fysiek. Een kwestie van organiseren. De beleving was zo intens dat ook Dr. Zimbardo zich erop betrapte dat hij begon te denken als een gevangenisbewaarder. De grenzen tussen de geïmproviseerde gevangenis en de realiteit waren volkomen vervaagd. Het vergde de ontsteltenis van iemand van buitenaf om Zimbardo weer wakker te schudden, tot opluchting van de gevangenen en teleurstelling van de cipiers. Op zijn nog steeds actuele website over het experiment legt hij zelf expliciet verband met de concentratiekampen en de toestanden in Abu Ghraib.
Amerika is in de greep van het folterschandaal. Obama wilde in eerste instantie het folterdossier van de agenda, maar overweegt nu toch om te vervolgen. De opdrachtgevers dan, niet de uitvoerders. Zeer significant, want het duidt op een duidelijk andere manier van kijken. Hij lijkt te zien dat iemand die foltert in omstandigheden is gebracht waarin folteren geaccepteerd is. Hij richt zich dan ook op de mensen die de omstandigheden hebben ingericht waarin het kon plaatsvinden.
De invloed van omstandigheden op gedrag wordt zwaar onderschat, niet alleen in deze extreme toestanden (het vergt een extreem voorbeeld om het te laten zien), maar in de hele maatschappij. Het is een ieders verantwoordeljkheid (maar in het bijzonder die van de journalistiek) om, overal waar we het zien, ‘ziekmakende’ omstandigheden aan de kaak te stellen, open te breken, zichtbaar te maken, weer in verbinding te brengen met de realiteit.
Dat vergt dat we anders gaan kijken, niet slechts naar wat opvalt; het vieze ziekenhuis, de mishandelde conducteur of ambulancemedewerker, de graaiende bestuurders en banken, de uitval in het onderwijs, de zorg, enzovoort, maar de omstandigheden waarin het plaatsvindt. Wie dat gaat zien beseft dat we bij organiseren ons meer moeten richten op de omstandigheden die we bedoeld of onbedoeld creëren en wat daarin kan en zal ontstaan.
Rick Dekker
Prim 