Column: De kern van de crisis

Minister Donner neemt deel aan het crisisberaad van de regering. Afgelopen week vertelde hij dat het geen zin heeft van het Nederlandse huishoudboekje uit te gaan om de werkgelegenheid te stimuleren. Zijn vertrekpunt was dat de vraag wegvalt vanuit het buitenland. Dat gat kun je niet dichten door in Nederland miljarden in allerlei projecten te stoppen. Dat mocht hij niet zeggen, vonden de andere onderhandelaars, want hij bedreef daarmee partijpolitiek. In de media kwamen degenen aan het woord die meenden dat Donner zijn excuses moest aanbieden. In het ochtendjournaal werd gezegd dat Donner zijn excuses aanbood, terwijl hij slechts herhaalde wat hij gezegd en bedoeld had. Twee NRC-journalisten besteedden er op donderdag een artikel aan. Daarin veranderden ze Donners uitspraak – die ze diezelfde ochtend uit het journaal hadden kunnen noteren – en maakten ervan dat hij niet bereid was tot investeren. Vanuit dat vertrekpunt werd het artikel gewijd aan de apolitieke Donner, zijn halsstarrigheid en of hij wel te handhaven is als medeonderhandelaar. Dit is het zoveelste symptoom van kwaliteitsverval in de journalistiek: ze hadden de feiten kunnen weergeven en in een ander artikel de vraag kunnen behandelen wat de betekenis is van het feit dat Donner publiekelijk geen inhoudelijke argumentatie mag geven. Nu is Donners weergave van verschijnselen in de realiteit naar de achtergrond gedrongen, terwijl die er zeer toe doet.
Het is het slechtst denkbare scenario om uit een crisis te komen, omdat elke crisis gebaseerd is op het feit dat je verschijnselen hebt genegeerd of ondergewaardeerd, die er heel erg toe blijken te doen. Uit het feit dat Donner publiekelijk geen inhoud mag communiceren blijkt dat die les nog niet is geleerd. Zeggen wat ertoe doet, niets op voorhand (willen) negeren, is tegelijkertijd de route om uit de huidige crisis weg te komen. Dat ziet eruit als: de leiding van organisaties, regeringen en volksvertegenwoordigers zorgen ervoor dat alles wat er in de realiteit toe doet kan worden benoemd en gewogen en worden meegenomen in de oordeels- en besluitvorming. De afgelopen tijd hebben we kunnen zien dat waar dat niet meer gebeurde, de grote verliezen werden geleden, ook bij de Rabobank.

Als je deze ingang kiest om de crisis uit te lezen, zie je hoe accountants, economen, toezichthouders, politici en journalisten hebben gefaald. Economen kaapten decennia lang elk onderwerp en transformeerden dat in een economische theorie over organiseren. Zo werd de instorting van het communisme geïnterpreteerd als een overwinning van de markteconomie op een planeconomie. Maar de markteconomie is een afgeleide van een democratische ordening van de samenleving waarin de constitutionele positie van de burger vertrekpunt is. De planeconomie is afgeleid van een samenleving die geordend is vanuit systemen. De burger is daarin slechts een dienende actor.
Economen rationaliseerden alles, zodat alleen verschijnselen die expliciet met elkaar verbonden konden worden gewicht kregen. Ze toetsten op “Wat werkt?”. Iets werkte als het in geld en getallen een meerwaarde opleverde. En economen transformeerden diensten in producten. Ze kozen een industriële manier van organiseren als model voor dienstverlening. Adviesbureaus werkten dat uit en introduceerden het in organisaties. Daarmee werd de mogelijkheid doorgesneden dat medewerkers in dienstverlenende organisaties zich met klanten verbinden en vanuit de context van die klant werken en helpen.
Politici bevestigden en gebruikten die rationeel-economische theorieën, zelfs als grondslag voor Europees beleid. Volksvertegenwoordigers werden deskundigen en raakten de verbinding kwijt met degenen die ze vertegenwoordigden. Zij herkenden niet dat burgers zeiden dat de theorieën waarmee werd gestuurd beperkt zijn, dat die dienstverlenende organisaties hun helpend vermogen ontnemen, in een harnas dwingen en op gespannen voet brengen met de realiteit. Sterke signalen zoals referenda over een Europese grondwet werden niet begrepen.
In dit spoor hebben overheden en toezichthouders de dienstverlening heringericht. Het kwam tot uiting in modellen en voorschriften die door adviesbureaus werden geïmplementeerd en door certificeringsinstanties van een kwaliteitslabel werden voorzien. Verzekeraars en banken dachten dat dit vertrouwd kon worden en dat het zo moest. Belastingdiensten ontleenden er modellen aan die ze voorschrijven en die steeds vaker op gespannen voet staan met de realiteit. En accountants vinkten, zeiden dat alles moest worden vastgelegd vanwege regels van toezichthouders en de belastingen. Hun oordeel gaat niet meer over de realiteitswaarde van een jaarrekening, maar of er voldaan is aan de regels. Als één ding in deze crisis duidelijk is geworden dan is het wel dat accountants hebben geholpen om organisaties te transformeren in virtual realities die de verbinding met de realiteit kwijtraakten.

Deze crisis is ontstaan doordat organisaties en regeringen te weinig kritisch te simpele economische theorieën hebben geadopteerd. Die theorieën negeren wat er in de realiteit toe doet. Als je accepteert dat het negeren van wat ertoe doet, dat het gebrekkige duiden van de definitie van de situatie de kern van de crisis is, dan zit de journalistiek in het hart ervan. Donners wederwaardigheden staan voor veel meer dan een rel. Als je de klachten over de media hoort, lijken we dat met zijn allen wel te weten. Het moet nog het gewicht krijgen dat het verdient.

Wim van Dinten