(In Trouw later verschenen onder de titel: Deze crisis helpt om de realiteit onder ogen te zien.)
In de media wordt de financiële crisis gebracht als instorting van Wall Street-kapitalisme. Alsof het louter een probleem is van de financiële wereld. De herinnering aan Enron lijkt uitgewist. Toen dat bedrijf failliet ging kon je zien dat ook bankiers, accountants, adviesbureaus, politici, overheden er stevig bij betrokken waren. Er was een jonge journaliste nodig die zich afvroeg: waar verdient Enron haar geld mee? Haar artikel bleek een prikje in een ballon die vol zat met lucht van een zieke vorm van organiseren en prompt klapte. Nadat de wonden waren geheeld verdween Enron uit het nieuws. Alleen nog wat berichten over rechtszaken. Maar de vorm van organiseren binnen Enron stond niet ter discussie. Ze werd door de hele organiserende elite gevolgd en vertrouwd, ook in Nederland.
De instorting van het financiële systeem is het faillissement van een industriële vorm van organiseren die ongenuanceerd op alle dienstverlening is losgelaten. Niet alleen bankiers zijn die weg gegaan, ook de grote (internationale) adviesbureaus, toezichthouders en overheden. En bovenal economen, financieel deskundigen en bedrijfskundigen, die nu in de media worden bevraagd alsof zij de oplossing weten. Terwijl hun benadering van de realiteit er de oorzaak van is. Het is inmiddels een probleem van ons allemaal.
De dieperliggende oorzaak is dat in de westerse wereld interne oriëntaties zijn gaan domineren. In die oriëntaties ga je uit van jezelf en dat wordt als goed gezien. Je ziet de wereld vanuit jezelf en wordt daarin aangemoedigd. Je bent een loser als je het niet doet. Als de leiding van een organisatie intern georiënteerd is, definieert ze wat wel en niet in haar wereldbeeld past, wat er gedaan moet worden. Het is een vorm van organiseren waarin ze haar wil oplegt aan anderen. Daarvoor gebruikt ze plannen die op uitvoering worden gecontroleerd en rekent medewerkers erop af. De markt bepaalt de waarde van wat wordt voortgebracht. Klant en burger zijn grondstof, moeten mee als de organisatie innoveert. De organisatie is vertrekpunt. Het summum is de leiding die erin slaagt haar eigen definities aan de omgeving op te leggen. Ze creëert haar eigen wereld, een virtual reality waarin geld elke betekenis bepaalt. De dollar wordt fiche.
Zodra virtual realities producten op de markt kunnen brengen die lijken te passen bij de realiteit, zoals subprime morgages in de VS, ontstaan effecten die in de realiteit perverse trekken hebben: zo steeg de huizenprijs explosief en komen banken die hypothecaire leningen verkochten tegen 90 of 100% van de executiewaarde in problemen als de huizenprijs meer dan 10% daalt. Ook in Nederland. Geen enkele bank die groot is in hypotheken, hoe sterk die ook lijkt, is er tegen bestand.
Zakenbanken in de VS waren virtual realities en werden erom bewonderd. Verzekeraars die de virtual realities niet herkenden, verzekerden fantomen en betalen nu de prijs. Wat we nu in de VS zien is dezelfde problematiek die al speelde toen Enron failliet ging. Het gaat in essentie niet om verkoop van giftige leningen op de woningmarkt. Dat is slechts een uitingsvorm. Het gaat om een manier van organiseren die de hele Amerikaanse samenleving heeft doordrenkt en ook Europa heeft overspoeld. In Nederland ontstonden woekerpolissen, ging Rijkman Groenink met 28 miljoen euro naar huis terwijl ABN AMRO uit elkaar getrokken werd. Mensen begrijpen die beloningen niet en vragen zich af: Zijn zij gek of ben ik het? Intussen is de hoogte van salarissen onderwerp van discussie in alle organisaties waar externe oriëntaties zouden moeten domineren.
De financiële crisis in de VS is een uitbarsting van een ziekmakend proces dat 20 jaar woedt en waar we voorlopig niet vanaf zijn. Het goede nieuws is dat deze crisis helpt om de realiteit onder ogen te zien en daarvan uit te gaan. Het is voorwaarde om andere nog grotere problemen aan te kunnen pakken, zoals duurzaamheid en hoe we met elkaar omgaan. Het gaat erom dat we deze crisis niet kleiner maken dan ze is, maar ook niet groter en zien wat ze op kan leveren.
Door Wim van Dinten.
Op 1 oktober 2008 gepubliceerd in Trouw.
Prim 